Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου της Γήρανσης στο άτομο: μια συνθήκη που χρίζει επανοηματοδότησης

*πρωτοδημοσιεύθηκε στην Περιοδική Επιστημονική Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Συμβουλευτικής “Η Συμβουλευτική σήμερα” – 1ο τεύχος, Ιούλιος 2021

«Ο φόβος των γηρατειών γεννιέται από τη συνειδητοποίηση ότι δεν ζεις σήμερα τη ζωή που θα ήθελες. Είναι ισοδύναμος με την αίσθηση ότι καταχράσαι το παρόν». 

Susan Sontag 1961

Μιλώντας για τη γήρανση

Εκκινώντας με έναν ορισμό γήρας, γήρανση ή αλλιώς Τρίτη ηλικία στις δυτικές κοινωνίες ορίζεται ως η περίοδος, το στάδιο το οποίο χαρακτηρίζεται από την φθίνουσα πορεία των βιολογικών λειτουργιών μας καθότι έρχεται πιο κοντά στο θάνατο. Το γήρας σύμφωνα με τα κριτήρια του Strehler είναι φυσιολογική διαδικασία εξέλιξης, καθολική (universal), εγγενής (intrinsic), προοδευτική (progressive) και μη αναστρέψιμη (deleterious). Μειώνεται προοδευτικά η προσαρμοστικότητα (adaptability), η ευαισθησία (less sensitive), η ακρίβεια (less accurate) και η αντοχή (less well sustained) του οργανισμού. Πρόκειται για την βιολογική διαδικασία κατά την οποία τα κύτταρα ενός οργανισμού ωριμάζουν και σταδιακά πεθαίνουν και γίνεται λόγος για τις ηλικίες από 65 ετών και άνω. Επιπλέον, τα ηλικιωμένα άτομα δεν αποτελούν μια ενιαία κατηγορία, αλλά με βάση τα επιβεβλημένα χρονολογικά όρια θα μπορούσαν να διαχωριστούν στα νεότερα ηλικιωμένα άτομα (young old, 60 έως 74 ετών), στα προχωρημένης ηλικίας άτομα (mid old, 75 έως 84 ετών) και τα υπερήλικα άτομα (oldest old, 85 ετών κ.ε.). (Kαρανικόλα, κ.α., 2018)

Τέλος, ένας ενδιαφέρον ορισμός που δόθηκε από τον G. Wiilliams, τον γνωστό βιολόγο που διατύπωσε μια εξελικτική θεωρία της γήρανσης είναι ο εξής: «Γήρανση είναι η συνεχής μείωση της ακρίβειας ελέγχου πάνω στη ροή των υλικών από τα οποία εξαρτόμαστε». (Κεχαγιά, 2019)

 Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου της Γήρανσης στο άτομο

Η προσέγγιση που θα ακολουθηθεί εν προκειμένω αφορά ωστόσο την κοινωνική και ψυχολογική πρόσληψη και επεξεργασία των ως άνω δεδομένων. Όπως άλλωστε αναφέρει και ο φιλόσοφος Jacque Derrida, δεν υπάρχει φύση μόνο τα αποτελέσματά της δηλαδή η φυσικοποίηση και η αποφυσικοποίηση. Από κοινωνικής άποψης λοιπόν, η γήρανση είναι μια διαδικασία κατά την οποία εμφανίζονται τα ηλικιωμένα άτομα να έρχονται αντιμέτωπα με διαδικασίες όπως προβλήματα υγείας του σώματός τους αλλά και ένα είδος «κοινωνικής εγκατάλειψης» καθότι οι φυσικές αντοχές τους καταρχήν μειώνονται. Αυτή είναι βέβαια μια πρόσληψη και ερμηνεία της γήρανσης στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες όπου έννοιες όπως η ομορφιά, η λειτουργικότητα, η κοινωνικότητα, η σεξουαλικότητα, η παραγωγικότητα -πολιτικά φορτισμένες από το οικονομικό και πολιτικό σύστημα στο οποίο γεννήθηκαν είναι απολύτως συνδεδεμένες με την νεότητα. 

Από ψυχολογικής άποψης, μεγαλώνοντας είθισται να αναλογιζόμαστε τις ζωές μας παράλληλα με τις ζωές των μεγαλύτερων σε ηλικία κοντινών μας ανθρώπων. 

Oι επιπτώσεις της γήρανσης φαίνεται πως έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής αλλά και στην ψυχική διάθεση των ηλικιωμένων ατόμων. Η έντονη θλίψη, η ανηδονία, το αυξημένο άγχος, η ανορεξία, οι σωματικές ενοχλήσεις, η δυσκολία στον ύπνο επηρεάζουν σημαντικά την ποιότητα ζωής και τις καθημερινές τους σχέσεις και συνήθειες με αποτέλεσμα την συχνή εμφάνιση ψυχικών διαταραχών και συγκεκριμένα της κατάθλιψης. (Cowen, 1993)

Η Τρίτη ηλικία αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία για το άτομο καθώς χρειάζεται να επαναδιαπραγματευτεί αρκετά από τα δεδομένα της ζωής του. Τα ηλικιωμένα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με την απώλεια εργασίας τους, συχνά με την απώλεια και το πένθος λόγω θανάτου των κοντινών τους ανθρώπων αλλά κυρίως με τη φθορά  του ίδιου του σώματος τους λόγω γήρανσης.

Βάση της συνεχούς προόδου του νέου βιοτεχνολογικού παραδείγματος στις δυτικές κοινωνίες η περίοδος του γήρατος επιμηκύνεται καθώς τα επίπεδα θνησιμότητας περιορίζονται σημαντικά. Οι κοινωνίες μας είναι γηραιές και ειδικά η Ελλάδα είναι μία από αυτές. Όπως επισφραγίζει και ο ΟΗΕ με την κήρυξη της 1^ης Οκτωβρίου ως Παγκόσμιας Ημέρας Ηλικιωμένων, τα άτομα αυτά χρήζουν φροντίδας και φόρου τιμής. (United Nations, 2010). Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, έως το 2020, ο πληθυσμός άνω των 65 ετών αναμένεται να φτάσει το 1 δισεκατομμύριο. Υπολογίζεται ότι έως το 2050, οι ηλικιωμένοι θα αντιπροσωπεύουν το ένα τρίτο παγκοσμίως. Με βάση των παραπάνω υπολογισμών είναι προς συμφέρον της διεθνούς κοινότητας  να λάβει τα απαραίτητα μέτρα για να διατηρήσει την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο έτσι ώστε τα άτομα τρίτης ηλικίας να έχουν όσο πιο καλή λειτουργικότητα και αυτονομία γίνεται. (Ec.Europa, 2018).

Παρ’ όλα ταύτα, η αντιμετώπιση της κοινωνίας δεν είναι η δέουσα. Πιο συγκεκριμένα σε  κοινωνικό επίπεδο, το «ageism» ή αλλιώς ο κοινωνικός ρατσισμός λόγω ηλικίας ολοένα και αυξάνεται καθώς τα ηλικιωμένα άτομα συχνά καταλήγουν να παρακολουθούν την ζωή μέσα από τους δέκτες της τηλεόρασης και αποκλείονται τόσο από το πολιτικό προσκήνιο όσο και από καθημερινές δραστηριότητες διασκέδασης, κοινωνικοποίησης, δια βίου μόρφωσης και ενημέρωσης. Μέσα σε έναν κόσμο που περιστρέφεται γύρω από την νεότητα, οι ηλικιωμένοι συχνά ζουν και αναπαράγονται στο περιθώριο, αισθάνονται ανεπιθύμητοι και παντελώς αδύναμοι να προσφέρουν και να λάβουν αξία. 

Συχνά, αντιμετωπίζουν με βάναυσο και εξαιρετικά μοναχικό τρόπο τόσο την διαδικασία επανοηματοδότησης του προσωπικού τους ρόλου, των στόχων και των προσδοκιών τους και για αυτό έχει ευθύνη σύσσωμη η κοινωνία. Από την άλλη πλευρά τίθεται το ζήτημα της ανάγκης φροντίδας από άλλα άτομα αλλά και της συντροφικότητας, ανάγκες που ο κάθε άνθρωπος προσπαθεί να καλύψει μέσω της δια βίου ασφαλισμένης εργασίας με στόχο μια καλή συνταξιοδότητση αλλά και μέσα από την δημιουργία οικογένειας προκειμένου να γεράσει εντός ενός προστατευμένου και φροντιστικού περιβάλλοντος. Επιπρόσθετα οι δομές φροντίδας των ηλικιωμένων είναι κατά κύριο λόγο ανεπαρκείς αλλά και σοβαρά κοστοβόρες, γεγονός που μεταθέτει την εργασία της φροντίδας στα μέλη της οικογένειας και δημιουργεί σχέσεις εξάρτισης που επιβαρύνουν εκατέρωθεν τα οικεία άτομα και τους φροντιζόμενους. 

Γήρανση, μια συνθήκη που χρήζει επανοηματοδότησης

«Δεινόν το γήρας, ου γάρ έρχεται μόνον», όπως καταδεικνύει η παροιμία αυτή αλλά και οι ως άνω μεταβολές σε βιολογικό και ψυχικό επίπεδο είναι αλλαγές που στιγματίζουν αυτήν την χρονολογική περίοδο στη ζωή ενός ανθρώπου ως δύσβατη. 

Είναι πολλές οι φορές, που λησμονούμε την αξία των ανθρώπων αυτών μεγαλύτερης ηλικίας. Ξεχνάμε πως αυτοί είναι που φέρουν την γνώση και την εμπειρία αλλά και την σύνδεση με το παρελθόν μας, έννοιες και καταστάσεις που αποτελούν το βασικό μας οπλοστάσιο για να δημιουργήσουμε ένα μέλλον καλύτερο για όλους. 

Ο Γεροντολογικός Σύλλογος των Η.Π.Α. το 1995, εν όψει των μεγάλων προβλημάτων που εμφανίζονται στην τρίτη ηλικία διατύπωσε το απόφθεγμα: “Add life to years, not just more years to life” (να προσθέτουμε ζωή στα χρόνια, και όχι απλώς περισσότερα χρόνια στη ζωή). (United Nations, 2010). Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ενδιαφερόμαστε για την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων ή πώς να επιτύχουμε καλά γηρατειά. Άλλωστε, με τον τρόπο αυτό φροντίζουμε και για τα δικά μας γηρατειά αλλά και των απογόνων μας, ένα μέλημα που αποτελεί την ελάχιστη φροντίδα, τον ελάχιστο φόρο τιμής και που κανείς και καμιά μας δεν πρέπει να ξεχνά ιδίως από σκοπιάς ανθρωπισμού και σεβασμού των ανθρωπίνων ζωών σε κάθε ευνομούμενη δημοκρατική κοινωνία ελευθερίας και ισότητας.

Βιβλιογραφικές παραπομπές:

1. Ε.Κ. Καρανικόλα, Ε.Κ.., Δημόπουλος, Ε,Χ., Νιάκας, Δ.Α. & Αλετράς, Β.Ο. (2018). Οικονομική κρίση και σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής ηλικιωμένων, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 35(2), σελ 220-229.
2. Κεχαγιά Ε., (2019) Η ψυχολογία της Τρίτης Ηλικίας. Τι σημαίνει να γερνάμε και πως μπορούμε να επιτύχουμε την Ενεργό Γήρανση, Δεκέμβριος 
3. Νεοκλέους, Γ. (2012). «Κοινωνική Επανένταξη Ηλικιωμένων Ατόμων και Τρόποι Αποτελεσματικής. Παρέμβασης του Κοινωνικού Λειτουργού /Συντονιστή Ομάδας,», Κοινωνική Εργασία, 26, (108), 231-248.
4. Anstey KJ, Low L-F., (2004). Normal cognitive changes in aging. Aust Fam Physician. Cowen T. Ageing in the autonomic nervous system: A result of nerve-target interactions? A review. Mechanisms of Ageing and Development 
5. Cowen T. (1993) Ageing in the autonomic nervous system: A result of nerve-target interactions? A review. Mechanisms of Ageing and Development.
6. Ec.Europa.Eu,(2018). “Population Structure And Ageing – Statistics Explained”.http://ec.europa.eu/eurostat/statistics,explained/index.php/Population_structure_and_ageing
7. Kerenyi C, (2012)  «Η Μυθολογία των Ελλήνων», μετάφραση Δημήτρη Λ.    Σταθόπουλου, εκδόσεις Εστία, Ι. Δ. Κολλάρου, σελ. 659. 
8. Sontag, S. (2008). Reborn: Journals and Notebooks, 1947-1963 
9. United Nations, World Population Prospects: The 2010 Revision